Na samym początku chciałabym przypomnieć, że rozwój mowy dziecka trwa od narodzin do ok. siódmego roku życia. Są to granice umowne, gdyż każde dziecko już w życiu płodowym przygotowuje się do podjęcia czynności mówienia:
- od połowy ciąży reaguje na dźwięki płynące z otoczenia zewnętrznego
- od szóstego miesiąca zaczyna ssać swój palec (to pierwsze ćwiczenie narządów mowy)
- w wieku wczesnoszkolnym dziecko rozwija mowę przy już opanowanych podstawach systemu językowego.
Rozwój mowy dziecka odbywa się etapami, które mają odpowiedni czas pojawiania się i uwzględniają indywidualne różnice rozwojowe u dzieci. A zatem rozwój sprawności językowych zależy od wielu czynników, a mianowicie:
- od prawidłowego rozwoju somatycznego i psychomotorycznego dziecka,
- poziomu intelektualnego dziecka,
- rodzaju preferowanej aktywności
- wpływu środowiska (warunków wychowania oraz sposobów stymulacji rozwoju mowy).
Znajomość etapów rozwoju mowy jest dla logopedów, nauczycieli przedszkola, specjalistów pracujących w przedszkolu bardzo istotna. Pozwala dostrzec wszelkie odstępstwa i opóźnienia w procesie nabywania przez dziecko języka, a tym samym służy do podejmowania odpowiednich działań terapeutycznych i wczesnej stymulacji. Wszystkie te działania pozwolą przeciwdziałać nieprawidłowościom rozwojowym występującym u dzieci.[1]
ROZWÓJ MOWY W TRZECIM ROKU ŻYCIA DZIECKA
Pierwsze trzy lata dziecka są najintensywniejszym okresem rozwoju mowy. Według badaczy, do siódmego roku życia dziecko przyswaja podstawy systemu językowego. Z kolei okres ten dzieli się na dwa etapy:
- do trzeciego roku życia kształtuje się mowa
- od trzeciego do siódmego mowa ta jest doskonalona.
Co dzieje się w trzecim roku życia dziecka?
- system językowy rozwija się dynamicznie i w sposób skokowy
- powiększa się zasób słów oraz wymawiania przez dziecko samogłosek
- szybki rozwój systemu gramatycznego, między innymi składni (dziecko przechodzi od fazy wypowiedzi dwuwyrazowych do fazy wypowiedzi kilkuwyrazowych)
- następuje intensywny rozwój systemu fonetyczno – fonologicznego
- intensywnie rozwija się fleksja, czyli odmiana wyrazów
- dziecko zaczyna się wycofywać z mówienia w trzeciej osobie na rzecz pierwszej osoby
- słownictwo obejmuje głównie wyrazy umożliwiające porozumiewanie się z otoczeniem i zaspokajanie podstawowych potrzeb.
PRAWIDŁOWO ROZWIJAJĄCE SIĘ DZIECKO:
- zaczyna budować zdania, na początku proste, dwu-, trzywyrazowe, a następnie dłuższe, złożone z czterech, pięciu słów
- pod koniec trzeciego roku życia dziecka potrafi zbudować poprawne zdania pojedyncze rozwinięte i złożone
- zadaje pytania i przeczy
- odmienia wyrazy, na początku rzeczowniki przez przypadki – zaczyna od mianownika, biernika i dopełniacza, a następnie używa narzędnika, miejscownikai celownika
- dość często błędnie odmienia wyrazy (popełnia błędy fleksyjne)
- przestaje mówić w trzeciej osobie na rzecz pierwszej osoby, ale zaimek osobowy ja pojawia się dopiero w czwartym roku życia dziecka
- używa zaimka moje
- używa wielu rzeczowników, czasowników, a także innych części mowy, choć w mniejszym stopniu, na przykład przymiotników
- nie używa jeszcze rzeczowników oznaczające pojęcia abstrakcyjne, takich jak miłość, radość, posługuje się około 1000 słów
- w swoim zasobie głosek posiada samogłoski [a], [o], [u], [i], [e], [y], spółgłoski [m], [p], [b], [f], [w], [t], [d], [n], [k], [g], [h], [l], [ś], [ź], [ć], [dź], [ń], oraz samogłoski półotwarte [j], [ł]
- może upraszczać i skracać wyrazy, a głoski trudniejsze zastępować łatwiejszymi, na przykład [k], [g] może zastępować głoskami[t], [d],; głoski [s], [z], [c], [dz] oraz [sz], [ż], [cz], [dż] głoskami [s], [ź], [ć], [dź]; a głoskę [r] głoskami [l] lub [j]”[2].
UMIEJĘTNOŚCI JĘZYKOWE W CZWARTYM ROKU ŻYCIA DZIECKA
Czwarty rok życia dziecka jest najlepszym czasem na podjęcie przez dziecko nauki w przedszkolu. Wówczas dzieci są gotowe, aby zmierzyć się z zadaniami i obowiązkami przedszkolnymi. Trzylatek, który rozumie kierowany do niego przekaz językowy oraz samodzielnie buduje wypowiedzi, posiada wszelkie narzędzia, aby poradzić sobie w grupie rówieśniczej. Będąc w przedszkolu dziecko uczy się reguł społecznych, nabywa wiedzę o świecie, nowe umiejętności oraz rozwija język. To również czas kształtowania się u dziecka umiejętności zabawy tematycznej. Jest to możliwe dzięki powiększającemu się słownictwu, a także budowaniu coraz dłuższych zdań.
Czwarty rok życia dziecka jest okresem :
- doskonalenia zdobytych umiejętności językowych dziecka
- następuje dalszy rozwój fonetyczno – fonologiczny
- intensywny rozwój słownictwa i słowotwórstwa
- mowa jest coraz bogatsza (wyrazy określające najbliższe otoczenie, wiele pojęć abstrakcyjnych i uogólnionych, niektóre nazwy pór roku czy tygodnia, określenia czynności i stanów psychicznych, pojęcia rodzajowe oraz pojęcia najogólniejsze)
- pojawiają się czasowniki określające zmiany wilgotności, temperatury i stanu skupienia ciał oraz zjawiska atmosferyczne[3].
PRAWIDŁOWO ROZWIJAJCĄE SIĘ DZIECKO:
- posługuje się coraz dłuższymi zdaniami, zbudowanymi z podmiotu i orzeczenia oraz przydawek, okoliczników i dopełnień
- dysponuje pełnym zakresem zdań złożonych
- coraz lepie orientuje się w różnicach między przeszłością, teraźniejszością oraz przyszłością
- zaczyna rozumieć relacje czasowe, na przykład przed obiadem, po kolacji, po kąpieli, ale rzadko się nimi posługuje
- do określania czasu najczęściej używa przysłówków, takich jak wczoraj, jutro, już
- zadaje bardzo dużo pytań, zwłaszcza tych rozpoczynających się od słowa dlaczego
- używa coraz więcej rzeczowników, czasowników, jak również innych części mowy – przymiotników, przysłówków, zaimków
- posługuje się pojęciami abstrakcyjnymi oraz czasownikami nazywającymi czynności woli, takimi jak daj, chcę, wolno, trzeba, zabronić, za pomocą których może wpływać na zachowanie osób ze swojego otoczenia
- wymawia głoski [s], [z], [c], [dz]
- w swoim słowniku czynnym posiada około 1500 wyrazów”[4].
MOWA W PIĄTYM I SZÓSTYM ROKU ŻYCIA DZIECKA
Piąty i szósty rok życia dziecka jest okresem ostatecznego kształtowania się systemu językowego. Dziecko sprawniej posługuje się wcześniej zdobytymi umiejętnościami. Wypowiedzi są bogatsze pod względem:
- zawartych w nich informacji
- liczby elementów w zadaniu czy rodzaju użytych konstrukcji składniowych.
Dziecko w tym wieku jest niezwykle twórcze i aktywne językowo. Tworzy więcej neologizmów słowotwórczych (pojawiają się one pod koniec drugiego roku życia i utrzymują się do czasu osiągnięcia siedmiu lat). Tworzenie przez dziecko neologizmów dowodzi jego kreatywności językowej oraz ciekawości poznawczej, jak również świadczy o kształtowaniu wyobraźni dziecka. Przedłużone posługiwanie się neologizmami może świadczyć i wskazywać na występujące u dziecka zaburzenia rozwoju mowy. W piątym roku życia dziecka następuje znaczny przyrost słownictwa.
PIĄTY ROK ŻYCIA DZIECKA
PRAWIDŁOWO ROZWIJAJĄCE SIĘ DZIECKO:
- kształtuje umiejętności narracji –relacjonuje, co się wydarzyło w przedszkolu, na placu zabaw, w sklepie czy u babci
- opowiada, co się działo w niedalekiej przeszłości, a także co nastąpi w bliskiej przyszłości
- opowiada, co widzi na obrazku
- tworzy najwięcej neologizmów słowotwórczych, czyli nowych, oryginalnych słów, zbudowanych na wzór innych, na przykład czesak, czyli grzebień; gotowacz, czyli kucharz; pilnowaczka, czyli opiekunka; dowodzą one jego kreatywności i aktywności językowej
- pyta dorosłych : Jak się to mówi?
- opisuje cechy przedmiotów, ich przeznaczenie i funkcje
- wyjaśnia znaczenie słów, rozumie i samodzielnie buduje proste definicje oraz zagadki
- stosuje nazwy ogólne nazywające kategorie nadrzędne typu jedzenie, picie, zabawki, ubranie, meble
- rozumie oraz nazywa stosunki przestrzenne i czasowe
- realizuje samogłoski nosowe [ą], [ę]
- wymawia głoski [sz], [ż], [cz], [dż], chociaż w mowie spontanicznej zdarza się, że są zastępowane głoskami [s], [z], [c], [dz]
- niekiedy wymawia już głoskę [r], choć może być jeszcze zastępowana głoską [l]
- w swoim słowniku czynnym posiada około 2000 wyrazów[5].
W wieku przedszkolnym dzieci chcą mówić poprawnie, dlatego częste jest poprawianie się, zawahania w mowie, a niejednokrotnie pytania kierowane do dorosłych: Jak to się mówi? Analiza wypowiedzi dzieci pięcioletnich pokazała, że dzieci zastępują formy trudniejsze tymi lepiej znanymi. Dla nich istotne jest, aby ta druga osoba je zrozumiała.
Z kolei sposób, w jaki to czynią , staje się drugorzędny. Często w wypowiedziach, dzieci wspomagają się gestami , stosują wykrzyknienia, nadużywają także zaimków wskazujących np.: te, ta, tam, taki, a ich wypowiedziom towarzyszą emocje. Wpływają one na budowane przez dzieci zdania.
Na piąty i szósty rok życia przypada pojmowanie liczebników. W tym okresie doskonali się umiejętność nazywania oraz rozumienia stosunków przestrzennych i czasowych między przedmiotami a czynnościami.
Koniec wieku przedszkolnego to czas, w którym dzieci zaczynają pojmować metaforę. Dziecko sześcioletnie osiąga też umiejętność bawienia się słowami, rymowania, dostrzegania wieloznaczności wyrazów oraz zauważania niuansów językowych. Dzieci stają się doskonałymi partnerami do rozmowy.
SZÓSTY ROK ŻYCIA DZIECKA
PRAWIDŁOWO ROZWIJAJĄCE SIĘ DZIECKO:
- dysponuje wszystkim częściami mowy, kategoriami gramatycznymi oraz rodzajami zdań występującymi w języku polskim
- używa liczebników głównych i porządkowych, co się wiąże z rozumieniem pojęcia zbioru
- nazywa pory roku, pory dnia ,dni tygodnia i miesiące, pamięta imiona bohaterów książek, stosuje nazwy ogólne, takie jak owoce, warzywa, kwiaty
- wymyśla wierszyki, bajki, zagadki
- opowiada trzyelementową historyjkę obrazkową
- odchodzi od dosłownego rozumienia słów i wyrażeń, zaczyna używać słów i zwrotów o znaczeniu metaforycznym
- potrafi bawić się słowami, rymować, dostrzega wieloznaczność wyrazów, zauważa niuanse językowe
- nawiązuje i prowadzi dialog z dorosłym niebędącym członkiem rodziny
- potrafi uzgadniać poglądy, łagodzić spory, wyrażać akceptację, nie przerywać swojemu rozmówcy, czekać na swoją kolej w rozmowie
- wymawia wszystkie głoski języka polskiego
- posiada bogaty zasób leksykalny, który wynosi około 2500 wyrazów[6].
Rozpoczynając naukę w szkole dziecko powinno mieć na tyle ukształtowaną mowę, by móc swobodnie porozumiewać się z otoczeniem, nawiązywać rozmowę, wchodzić w interakcje społeczne ze swoimi nowopoznanymi rówieśnikami, zdobywać umiejętności szkolnej tj. czytanie, pisanie i liczenie. A zatem sześciolatek powinien:
- wymawiać wszystkie głoski prawidłowo
- posługiwać się bogatym zasobem leksykalnym
- rozumieć oraz budować samodzielnie zdania złożone
- prawidłowo odmieniać wyrazy
- rozumieć pokrewieństwo wyrazowe.
W wieku sześciu lat kończy się okres obejmujący opanowanie mowy przez dziecko.
W wieku wczesnoszkolnym nadal będzie ono doskonaliło swoje umiejętności językowe – przede wszystkim będzie uczyło się nieużywanych dotąd rodzajów zdań, nietypowej odmiany wyrazów oraz tworzyć wyrazy pochodne.
[1] K. Socha, Umiejętności językowe w trzecim, czwartym, piątymi szóstym roku życia dziecka,(w:)Przedszkolne inspiracje Bliżej Przedszkola, Materiały na październik, wyd. CEBP 24.12 Sp z o. o. Kraków 2022, s.5
[2] K. Socha, Jak mówi dziecko?, (w:) Przedszkolne inspiracje Bliżej Przedszkola Materiały na październik, wyd. CEBP Sp. z o. o. Kraków 2022, s. 10
[3] K. Socha, Umiejętności językowe w trzecim, czwartym, piątymi szóstym roku życia dziecka,(w:)Przedszkolne inspiracje Bliżej Przedszkola, Materiały na październik, wyd. CEBP 24.12 Sp z o. o. Kraków 2022, s.5-6
[4] K. Socha, Jak mówi dziecko?, (w:) Przedszkolne inspiracje Bliżej Przedszkola Materiały na październik, wyd. CEBP Sp. z o. o. Kraków 2022, s. 10
[5] K. Socha, Jak mówi dziecko?, (w:) Przedszkolne inspiracje Bliżej Przedszkola Materiały na październik, wyd. CEBP Sp. z o. o. Kraków 2022, s. 11
[6] K. Socha, Jak mówi dziecko?, (w:) Przedszkolne inspiracje Bliżej Przedszkola Materiały na październik, wyd. CEBP Sp. z o. o. Kraków 2022, s. 11